Giỗ Tổ Hùng Vương - Giá trị biểu tượng sinh động của tinh thần đại đoàn kết dân tộc

Giỗ Tổ Hùng Vương không chỉ là dạng thức - hình thái độc đáo trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt Nam từ xa xưa mà còn là biểu tượng văn hóa thiêng liêng của lòng yêu nước, được phát triển, nâng cao thành ý thức về tinh thần đại đoàn kết dân tộc.

1. Trong chiều sâu văn hóa, cộng đồng người bản địa của nhiều quốc gia - dân tộc trên thế giới đều có những nhận thức và niềm tin về nguồn cội của mình. Đa số cư dân “gốc” ở nhiều nước thuộc khu vực châu Phi, châu Mỹ, đặc biệt là châu Á thường có những ý niệm, truyền thuyết một vị “thủy tổ” mang đậm dấu ấn thần bí của quốc gia - dân tộc mình. Tuy nhiên, hiếm có đất nước nào lại có một tập quán, tín ngưỡng, niềm tin mang tính “phổ quát” về ngày Giỗ Tổ Hùng Vương như Việt Nam. Và có lẽ chỉ có ở Việt Nam, dù trải qua vô vàn biến thiên của lịch sử, nhưng lớp lớp thế hệ người Việt vẫn duy trì được sự đồng nhất, thống nhất trong quan niệm về một nguồn cội “đồng bào” - cùng bọc trứng sinh ra, cũng như những lưu truyền về vị vua đầu tiên lập nên Nhà nước Văn Lang, về mười tám đời Vua Hùng... 

Vượt qua lớp vỏ huyền ảo “phi hiện thực”, cốt lõi sâu sa, giá trị bền chắc từ những truyền thuyết Hùng Vương chính là những giá trị văn hóa, ý nghĩa nhân văn sâu sắc, bền vững, đậm dấu ấn riêng có của dân tộc Việt Nam. Theo đó, Giỗ Tổ Hùng Vương không chỉ là dạng thức độc đáo trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt Nam từ xa xưa mà còn là biểu tượng văn hóa thiêng liêng của lòng yêu nước, nghĩa đồng bào, được phát triển, nâng cao thành ý thức đoàn kết, chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa nhân văn Việt Nam. 

Trải qua những biến cố thăng trầm của lịch sử, nếu như các tôn giáo, tín ngưỡng dân gian khác có nhiều thay đổi thì Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương với những giá trị đặc trưng độc đáo vẫn được bảo tồn, phát huy và ngày càng lan tỏa mạnh mẽ, trở thành bản sắc văn hóa độc đáo của người Việt Nam.

Sinh thời, Giáo sư sử học, nhà khảo cổ học Trần Quốc Vượng từng nhận định: Đền Hùng là Đền thờ Tổ, không phải Tổ của riêng một gia đình, riêng một dòng họ, riêng một xóm làng, thậm chí riêng một vùng, mà là Tổ của cả nước. Về mặt triết lý tín ngưỡng dân gian, Tổ Hùng được thờ ở Đền Hùng đã trải qua một quá trình siêu việt tâm linh vượt lên trên mọi thức Tổ cụ thể, lên trên cả vua Tổ, là gốc rễ ý thức của sự thờ cúng này để đạt tới mức Tổ toàn vẹn, hoàn thiện, căn bản, triệt để.  

Cũng theo Giáo sư Trần Quốc Vượng, Lễ hội Đền Hùng không chỉ dừng lại với ý nghĩa ngày Giỗ Tổ - tưởng nhớ tổ tiên; đến Đền Hùng không chỉ là cuộc hành hương về đất Tổ, “đất thánh” hay là đất phát tích của một dòng vua đầu tiên, đất phát tích của dân tộc Việt Nam, mà thực sự đã trở thành một sự thôi thúc tâm linh, đó là trở về nguồn cội tìm về dân tộc hay đúng hơn, đối với văn hiến Việt Nam, là sự trở về cội nguồn dân tộc... 

Ngày 6/12/2012, UNESCO chính thức công nhận “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ” là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Theo đánh giá của các chuyên gia UNESCO, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã đáp ứng được tiêu chí quan trọng nhất trong 5 tiêu chí, đó là, di sản có giá trị nổi bật mang tính toàn cầu, khích lệ ý thức chung của mọi dân tộc trong việc thúc đẩy giá trị đó.

Những biểu hiện sâu sắc nhất về giá trị văn hóa, lịch sử liên quan đến tín ngưỡng thờ cúng - Giỗ Tổ Hùng Vương cần được khẳng định lại là: 

Một là, Giỗ Tổ Hùng Vương là một lễ hội lớn của dân tộc Việt Nam. Là một tập quán lâu đời, thể hiện tình cảm thiêng liêng của đa số người dân Việt Nam đối với tổ tiên “con Lạc, cháu Hồng”. Hơn thế, hình thái tín ngưỡng này còn là một di sản văn hóa phi vật thể. Có nghĩa là, những giá trị văn hóa không chỉ nổi bật ở trong nước mà còn nổi bật toàn cầu, trong đó có phương diện là trung tâm tín ngưỡng tổ tiên chung, đồng thời là trung tâm của hệ thống lễ hội thờ tổ tiên chung của dân tộc Việt Nam.   

Hai là, sự hình thành và ra đời của Di tích lịch sử Đền Hùng và ngày Giỗ Tổ Hùng Vương là biểu hiện của lòng tri ân và tôn vinh quá khứ, là niềm tin vững chắc của các thế hệ cháu con đối với công lao dựng nước và giữ nước của ông cha. Đồng thời, thể hiện truyền thống, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của người Việt Nam ở trong nước cũng như ở nước ngoài.   

Ba là, với ý nghĩa giáo dục ý thức về tổ tiên, về lòng tự hào dân tộc cũng chính là những tiền đề, cơ sở hình thành lòng nhân ái, đạo đức cộng đồng, nhắc nhở mỗi cá nhân hành động theo các chuẩn mực xã hội. Thông qua đó, khơi dậy lòng tự tôn, tự hào dân tộc, nêu cao ý nghĩa của lòng yêu nước thương nòi, biết ơn công lao gây dựng đất nước, được nhân dân ghi nhận và tôn thờ. Ở phương diện xã hội, đó còn là sợi dây tinh thần kết nối cộng đồng, biểu tượng của đoàn kết dân tộc.   

Bốn là, Giỗ Tổ Hùng Vương vừa có giá trị văn hóa, vừa có giá trị tâm linh sâu sắc và ý nghĩa về sự phát triển bền vững của đất nước. Là biểu hiện sinh động, tập trung về lòng yêu nước và sức mạnh đoàn kết trường tồn của cả dân tộc Việt Nam. Đồng thời, thể hiện sự liên kết chặt chẽ giữa giá trị tâm linh của cả dân tộc với những giá trị khoa học, minh chứng cho sức mạnh lan tỏa của văn hóa Việt Nam, mang những giá trị riêng có thể hòa vào giá trị chung của văn hóa thế giới. 

Năm là, trên một số phương diện, tín ngưỡng thờ cúng - Giỗ Tổ Hùng Vương còn đem đến hiệu quả nhiều mặt về chính trị cho quốc gia - dân tộc và chế độ; góp phần “cộng hưởng” và làm cho nhiều chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước phát huy mạnh mẽ, lan tỏa vào thực tiễn cuộc sống, chẳng hạn như việc gìn giữ, phát huy vai trò khối đại đoàn kết toàn dân tộc, hướng tới mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh…

2. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử, tín ngưỡng thờ cúng - Giỗ Tổ Hùng Vương không có biên giới riêng mà là biên giới cộng đồng. Đó là điều căn bản triết lý để hình thành một quốc gia thống nhất. Ở đó, tất cả mọi người đều có chung một vị Thánh Tổ - Vua Hùng. Trong tâm thức nguồn cội của người Việt, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương - Giỗ Tổ Hùng Vương là điểm đồng quy về ý thức cộng đồng - quốc gia - dân tộc, đã kết tinh thành dòng chảy bất tận trong đời sống văn hóa tâm linh của dân tộc Việt Nam. 

Trong bối cảnh mới, việc không ngừng phát huy những giá trị lịch sử, văn hóa của Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ Hội Đền Hùng sẽ góp phần củng cố và phát huy mạnh mẽ tinh thần đoàn kết toàn dân tộc - cơ sở, nền tảng quan trọng trong phát huy toàn diện sức mạnh trí tuệ, sự sáng tạo, ý chí tự lực, tự cường, lòng tự tôn, tự hào dân tộc, là động lực lớn trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước.

Theo UNESCO, giá trị của di sản “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” chính là nghi lễ thờ phụng; thực hành tín ngưỡng với rước kiệu, lễ vật dâng cúng là bánh chưng, bánh dày tiêu biểu cho nền văn minh lúa nước; hành hương về nguồn... Sau phần lễ là phần hội với những hoạt động đặc sắc như gói bánh chưng, giã bánh dày, diễn xướng dân gian, múa rối nước, hát xoan, bơi chải… Ngoài ra, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” trong nghi lễ thờ cúng Hùng Vương cũng là tinh thần cần khích lệ của cả nhân loại về lòng biết ơn, về sự tôn trọng đa dạng văn hóa giữa các dân tộc. Những nghi lễ ấy được thực hiện trang trọng, nhuần nhuyễn và bền vững từ thế hệ này sang thế hệ khác, theo đúng tiêu chí “thực hành tốt nhất trong đời sống” mà UNESCO đề ra...

Theo đó, cần tiếp tục quan tâm thực hiện tốt những vấn đề cơ bản sau:   

Thứ nhất, bảo tồn và phát huy theo đúng những cam kết trong Chương trình hành động quốc gia nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Gìn giữ và phát huy giá trị vô giá của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương theo đúng những chuẩn mực truyền thống, những tinh hoa mà cha ông đã đúc kết, cũng là góp phần gìn giữ di sản tinh thần cho nhân loại nói chung là vấn đề luôn luôn cần được quan tâm một cách cẩn trọng và sâu sắc. 

Thứ hai, thông qua tín ngưỡng thờ cúng - Giỗ Tổ Hùng Vương cũng như các hoạt động liên quan đến Lễ hội Đền Hùng, cần chú trọng tuyên truyền, giáo dục truyền thống, đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", tôn vinh công đức các tiền nhân đã có công dựng nước; củng cố, phát huy khối đại đoàn kết toàn dân tộc…  Chú trọng việc truyền dạy cho thế hệ trẻ việc kết nối và thực hành di sản để sáng tạo, tiếp nối và duy trì bản sắc văn hóa truyền thống trong cuộc sống đương đại; đồng thời chú trọng tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng - chủ thể văn hóa nhằm giữ gìn và phát huy các giá trị to lớn, độc đáo và ý nghĩa sâu sắc của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương; kết hợp các chương trình văn hóa, giáo dục và truyền thông đa dạng để giới thiệu, phổ biến, quảng bá nhằm nâng cao nhận thức, trách nhiệm của xã hội đối với việc bảo vệ Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. 

Thứ ba, bên cạnh các hoạt động liên quan đến Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng do tỉnh Phú Thọ được giao chủ trì tổ chức hằng năm, một số tổ chức doanh nghiệp và địa phương cũng tổ chức các hoạt động Giỗ Tổ Hùng Vương vào dịp mùng 10 tháng 3 âm lịch hằng năm. Vì thế, các cơ quan chức năng cần hướng dẫn, giám sát chặt chẽ để đảm bảo hoạt động tín ngưỡng liên quan không bị biến dạng; tổ chức trang nghiêm theo các nghi lễ truyền thống, tiết kiệm, an toàn, lành mạnh…   

Thứ tư, các cơ quan chức năng và địa phương tổ chức Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ Hội Đền Hùng cần thường xuyên quan tâm tạo điều kiện về an ninh, thủ tục hành chính và những vấn đề liên quan khác, để kiều bào và khách du lịch quốc tế có nhu cầu được tham gia thuận lợi vào những hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ cúng - Giỗ Tổ Hùng Vương; tham gia các hoạt động hội; tìm hiều về lịch sử và bản sắc văn hóa có liên quan... Qua đó, góp phần tuyên truyền, quảng bá những giá trị văn hóa tiêu biểu, riêng có của Việt Nam ra thế giới.  

Thứ năm, tiếp tục tăng cường các nguồn đầu tư của Nhà nước đi đôi với huy động các nguồn lực xã hội để góp phần bảo vệ các tập quán xã hội, nghi lễ và các thiết chế thờ cúng Hùng Vương tại Đền Hùng và các di tích tiêu biểu thờ cúng Hùng Vương. Đổi mới các hoạt động tại Khu di tích; quan tâm củng cố, nâng cấp cơ sở hạ tầng, cảnh quan môi trường để tạo không gian tín ngưỡng trang nghiêm, sạch đẹp, đảm bảo tính “thiêng”....   

Thứ sáu, cùng với chú trọng nâng cao vai trò chủ thể của cộng đồng trong thực hành Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, tiếp tục thực hiện có chất lượng, hiệu quy hoạch Dự án tổng thể được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt; tu bổ, tôn tạo hoặc xây mới theo đúng thiết kế, đảm bảo khang trang, giữ được bản sắc, tạo ấn tượng tốt đẹp cho đồng bào và kiều bào hành hương về lễ Tổ. Bên cạnh đó, chủ động quan tâm nâng cao chất lượng, hiệu quả, tăng cường tập huấn, cập nhật tri thức về Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, về quản lý di sản văn hóa cho cán bộ, nhân viên nhằm tổ chức và đón tiếp phục vụ chu đáo đồng bào và du khách về thăm viếng Di tích Đền Hùng./.

HOÀNG MINH THẾ/TG